Koszutski Hilary (1822–1896), pisarz dla ludu, działacz społeczno-oświatowy, ksiądz. Ur. 1 I we wsi Radzyn w pow. szamotulskim, w rodzinie drobnoszlacheckiej, syn Wincentego i Nepomuceny Kanikiewicz. Nauki pobierał kolejno w szkole w Koninie (wsi koło Szamotuł), w progimnazjum w Trzemesznie i Gimnazjum św. Macieja we Wrocławiu, gdzie w r. 1842 otrzymał świadectwo maturalne. W r. 1843 wstąpił do Seminarium Archidiecezjalnego Poznańsko-Gnieźnieńskiego. Dn. 19 IX 1846 r. otrzymał święcenia kapłańskie i pełnił obowiązki wikarego przy katedrze w Poznaniu. W r, 1847 rozpoczął studia na uniwersytecie w Berlinie. Studiował filozofię, historię, archeologię, słuchał między innymi wykładów Leopolda Rankego. W okresie studiów zwiedził seminaria pedagogiczne w Austrii i w Czechach. W r. 1848 powrócił w Poznańskie. Był wikarym kolejno: w Książu, Buku i kościele Św. Wawrzyńca w Gnieźnie, jednocześnie uczył w szkołach parafialnych. W czasie powstania wielkopolskiego pełnił w Książu funkcję kapelana obozowego. We wrześniu 1849 r. został skierowany na probostwo w Mielżynie i pozostał na tej placówce do końca życia. W r. 1873 otrzymał godność dziekana w Powidzu, a w r. 1886 kanonika honorowego kapituły metropolitalnej poznańskiej.

Pierwsze wzmianki o aktywności społecznej K-ego pochodzą z r. 1849. Należał wówczas do Ligi Polskiej. Jako delegat pow. bukowskiego, uczestniczył w zjeździe Ligi w Kórniku w dn. 10–12 I 1849 r. Podczas obrad domagał się stosowania utrudnień w przyjmowaniu Żydów do Ligi. Zaważył tu zapewne wrogi stosunek wielu Żydów w Poznańskiem do polskich ruchów narodowych. W Buku K. założył ochronkę dla sierot po powstańcach 1848 r. Utrzymywał zakład głównie własnym staraniem, po jego wyjeździe przedsięwzięcie upadło. Ok. r. 1855 zorganizował w Mielżynie ochronkę i bibliotekę Tow. św. Wincentego á Paulo. W parę lat później ofiarował spory księgozbiór bibliotece nauczycielskiej w Powidzu. Należał do Tow. Rolniczego Średzko-Gnieźnieńsko-Wrzesińskiego i wziął udział w walnym zebraniu Towarzystw Rolniczych w Poznaniu 21 II 1861 t., na którym powołano Centralne Tow. Gospodarcze.

Począwszy od r. 1860 K. zajmował się pisarstwem. W l. 1860–2 redagował przy współudziale Edmunda Bojanowskiego „Rok Wiejski”, czasopismo dla ludu, poświęcone popularyzacji wiedzy historyczno-geograficznej oraz szerzeniu zasad moralnych. Należał do grona założycieli, a później stałych współpracowników czasopisma „Oświata” (1865–7) przeznaczonego dla rodziców i nauczycieli. Wspomagał również redakcję materialnie. Główną dziedziną jego twórczości były popularne żywoty świętych, wzorowane przeważnie na „Żywotach świętych” Piotra Skargi. Spośród kilkunastu tytułów można wymienić: Żywot świętego Stanisława, biskupa krakowskiego i męczennika, patrona Królestwa Polskiego (P. 1865), Żywoty świętych sług (P. 1865), Święty Stanisław Kostka, patron Królestwa Polskiego i jego wiek (P. 1882), Święty Jan Kanty, patron Królestwa Polskiego (Bytom 1882). Opracował ponadto niewielką, źródłową monografię pt. Obrazek historyczny Mielżyna i kościoła parafialnego w Mielżynku (P. 1887). We wszystkie swoje utwory wplatał obszerne refleksje moralne, historiozoficzne i filozoficzne. Stosując kryteria dogmatyczne, ostro atakował wszelkie racjonalistyczne, laickie i postępowe tendencje społeczne, a także filozoficzne i naukowe, począwszy od encyklopedystów francuskich, a skończywszy na K. Darwinie, A. Cieszkowskim i K. Libelcie. Historię objaśniał ze stanowiska teologiczno-moralistycznego, za jedną z przyczyn upadku Polski uznawał reformację.

Poglądy K-ego na oświatę ludową, charakterystyczne dla konserwatywnego i ultramontańskiego ziemiaństwa i duchowieństwa, najpełniej wyraziła odezwa wstępna „Oświaty” z dn. 1 X 1865 r., podpisana również przez K-ego. Pisma K-ego cieszyły się w latach sześćdziesiątych do osiemdziesiątych XIX w. znaczną popularnością. „Rok Wiejski” znalazł się w kanonie lektur ułożonych przez specjalną komisję Rady Wyższej Tow. św. Wincentego à Paulo dla bibliotek parafialnych. Szereg żywotów świętych ukazało się w wydawnictwie tanich książek dla ludu ks. Franciszka Bażyńskiego. K. zmarł 26 II 1896 r. w Poznaniu, pochowany został w Mielżynie.

W. Enc. Ilustr.; – Boniecki; Żychliński, XVI 88; Chociszewski J., Piśmiennictwo polskie w życiorysach naszych znakomitszych pisarzy przedstawione, P. 1912 s. 294; – Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w. Dzieje pracy organicznej, P. 1951–9 I, II; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 roku, W. 1960; „Roczniki Hist.” 1948 s. 432; – Akt pierwszego walnego zebrania Ligi Polskiej, które się odbyło w Kórniku dnia 10, 11 i 12 stycznia 1848 r., P. 1849 s. 4, 38; Elenchus Archidiaec. Gniesn. r. 1896, P. 1897; Kropiwnicki J., Opowiadanie ułana spod Książa, Oprac. Z. Grot, P. 1948; Roczn. Kółek Roln. Włościańskich w W. Ks. Pozn. za r. 1892, P. 1893 XIX 21; Roczniki Centr. Tow. Gosp. dla W. Ks. Pozn. za r. 1861, P. 1862 I 16, 298; Roczniki Tow. św. Wincentego à Paulo za r. 1860, P. 1861 s. 181–2; toż za r. 1861, P. 1862 s. 96; toż za r. 1872, P. 1873 s. 159; – „Dzien. Pozn.” 1896 nr 51; „Gaz. Pol.” 1877 nr 177 s. 3, nr 178 s. 2; „Oświata” 1865/6 z. 7–8 s. 472–3, 1867 z. 1 s. 60–1, z. 2 s. 105; „Postęp” 1896 nr 51; „Tyg. Katol.” 1866 nr 4 s. 29; –Arch. Archidiec. w Gnieźnie: Akta parafii Mielżyn; Arch. Archidiec. w P.: Akta osobowe K-ego.

Barbara Wysocka